Devlet BES’imizden eksik olmasın

Önceki yazımda BES fonlarının enflasyona karşı bir yere kadar koruma sağladığı, ancak tek başına bir yatırım aracı olarak kayda değer bir reel getiri sağlamadıklarını belirtmiştim. Bu yazıda devlet katkısının etkisini inceleyeceğim. Bilindiği gibi BES’te devlet katkısı 2013 yılında devreye girdi ve çeşitli emeklilik şartları altında kişiye kendi katkılarının %25’i oranında ek bir katkı sağlıyor.  Bu katkı brüt asgari ücret ile sınırlı. Uygulamanın henüz 6,5 yıl öncesi başlamış olması nedeniyle elimizdeki veriler sınırlı. EGM BES endeksi, Devlet katkısı endeksi ile Enflasyon endeksini Mayıs 2013’ten itibaren seyrini aşağıda grafikte görebiliriz.

Görüldüğü gibi gerek BES endeksi, gerek devlet katkısı endeksi enflasyon endeksinin altında seyretmişler. Ancak BES endeksi ile %25 oranında devlet katkı endeksini toplayıp grafiğe yerleştirdiğimizde (mor çizgi) endeks enflasyonun hayli üstünde seyrediyor. Yalnız BES gibi periyodik birikimler için düz endeks rakamları fazla bir şey ifade etmiyor. Bu nedenle bu verileri eşit periyodik ödemelere çevirmek gerekiyor. Bu sefer yıllık ortalama getiri oranlarını bulmak yanıltıcı olacak. Zira %25’lik katkı zamana bağımlı olarak değişir. İlk yılki katkınızın yıllık getirisi %25 iken, 2. Yılda bu oran %11.80’e, 3.yılda %7,7 vs. düşüyor. 25-30 yıl sistemden kalan birisi için bu oran yıllık %0,75’e düşmekte. Bu nedenle birikimlerin bugünkü değerlerini toplam enflasyona oranlayarak oluşturduğum grafiği aşağıda paylaşıyorum.

76 aydır sistemde olan (Mayıs 2013 yılında girmiş) biri 100 lirasını yaklaşık olarak 121 TL yapmış gözüküyor. Devlet katkısının 4 TL’si enflasyon altında fon performanslarına kurban gitmiş olsa da 21 TL tutarında reel bir servet artışı azımsanamaz. 30 aydan kısa bir süredir sistemde olanların (2017’den itibaren sisteme girenlerin) %25’ten bile fazla bir reel servet artışı yaşamaları sevindirici gözüküyor. Yalnız BES’te bu getiri ve servete ulaşmak için önce sabır (en az 10 yıl, ortalama 25 yıl) gerekiyor. Dolayısıyla değil bir, 5-10 yıllık performanslar bile belirleyici olmayabiliyor. Nasıl ki 2013 yılında sisteme girenlerin servetlerini %21’in üstlerine taşıma olasılıkları varsa 2017 girişliler için de düşme ihtimali vardır. Servet gelişiminin seyri emekliliğe yaklaşırken belli olmaya başlıyor.

Önceki yazımda belirtmiştim, fonlar enflasyon oranında getiri sağladıkları müddetçe, devlet katkı fonları hiç getiri sağlamasalar bile  mutlaka reel bir servet artışı oluyor. Örneğin %10’luk sabit bir enflasyon varsayımıyla, devlet katkıları faiz kazanmasa bile 25 yılın sonunda %15’lik bir servet artışı  (devlet sübvansiyonuna) sahip olunuyor.

BES için diğer gerekçeler

BES’in getiri ve devlet katkısı dışındaki faydalarını anlatmak için giriş cümlelerimizi şöyle sıralayabiliriz:

“Bu parayla düzgün fiyat bulamazsın”: Türkiye’de ortalama 100 TL olan aylık katkı ile herhangi bir yatırım aracında doğru dürüst bir fiyat almak neredeyse imkansızdır. 100 TL’lik bir yatırım size herhangi bir yatırım aracında günün en yüksek alış-satış fiyat farkının ne olduğunu öğretir!

“Zorlama olmazsa biriktiremezsin”: Yıllar boyu ayda 100 TL biriktirecek disiplini olan insan var mıdır merak ediyorum. Bu 25 yıl durmadan rejim yapacağım demek gibidir. Bir alternatif her ay bankaya otomatik talimat verilebilir, o zamanda para hep mevduatta tutulmuş olunur. Acaba o tutarlarda mevduat ne kadar reel getiri sağlayacak bu soruyu sormayacaksak sorun azalır. 

“Kendin daha iyi mi yatırım kararları veriyorsun?” : Diyelim ki hem çelik disiplinimiz ve iyi fiyatlara erişimimiz var, acaba yatırım kararlarımız da o kadar isabetli mi? Bırakın piyasa profesyonellerini, enflasyonu yenecek bir performansı kaç kere ne kadar süreyle sağladık? Bunu yıllarca sağlayacağımızı bize aşılayan özgüvene ne zaman eriştik? En son Attila Köksal’ın paylaştığı, JP Morgan’a ait, araştırmada (https://twitter.com/AttilaKoksal/status/1176462853538275328?s=20) ortalama yatırımcının enflasyona yenik düştüğü bilgisini kulak arkasına atmamak gerek.

Mr. Spock nerede?

Peki, neden insanlar bu kadar rasyonel finansal bir imkânı neden geri tepiyorlar?  Gençliğimizin meşhur dizisi Uzay Yolu’ndaki pür mantık Mr. Spock’tan hiçbir şey mi öğrenmedik? Onu uzak bir gezegende terk mi ettik? Bence bunun cevabı BES’i en kısa şekilde tarif eden bu cümlenin içinde saklı:

BES, para biriktirmeniz karşılığında devletin belirli bir süre sonra (ortalama 25 yıl) size ek para vereceği taahhüdüdür (koyduğunuz paranın %25’i).

BES'te taahhüt değil, gerçekten hesabına para yatırılıyor diyen itirazları duyar gibi oluyorum. Ancak bu parayı hak etmek için şartları yerine getirmeniz lazım, yoksa para devlete geri gidiyor. Dolayısıyla bu bir taahhüt oluyor, bu dönem boyunca devlet parasını portföy yöneticisine yönettirmiş oluyor.
Bence cevap bu cümlede bulunan her 2 unsurda -Devlet taahhüdü ve belirli süre – birden bulunmaktadır.

Toplumsal Hafıza: halkımızın sık sık düşen tasarruf hevesinden hoşnut olmayan devletimiz yaklaşık 30 yılda bir tasarruf kampanyası düzenlemektedir. 60’lı yıllarda tasarruf bonoları, 90’lı yıllarda zorunlu tasarruf, konut edindirme ve nihayet yeni yüzyılın 20’lı yıllarında BES. İlk iki deneyde devletine güvenmek zorunda kalan halkın BES‘e sıcak bakmamasının sebebini toplumsal hafıza olarak nitelendirebiliriz. İlk başlarda tamamen isteğe bağlı olan BES zamanla OKS ile girilmesi zorunlu, çıkılması serbest oldu. İleride çıkış şartlarının zorlaştırılması veya dolambaçlı hale getirilmesi, müdahale edilmesi söz konusu oldukça  insanların hafızaları daha baskın rol oynamaya başlıyor.

Süre: En az 10 yıl sistemde kalma, 55 yaş derken 30 yaşındaki bir çalışanın 25 yıl sabır etmesi lazım. Bu süre çoğu insanın hayal edemeyeceği kadar uzun. Finansta sürenin uzunluğu riski artıran bir unsurdur. Yüksek enflasyon finansal varlıkların getirilerini, bazı durumlarda olumlu etkilese bile, riski artırdığında uzun vadede değerlerini olumsuz etkiler. Friedman'ın "Enflasyon her zaman ve her yerde parasal bir olaydır" sözünün doğal sonucu da "Enflasyon her zaman ve her yerde devletin işidir". Türkiye'nin enflasyon ile mücadele azim ve yeteneği de ancak bir Arjantinliyi etkileyebilir.  İnsanların bu sürede bir (kaç) enflasyon kazasına uğrama olasılığını da göz ardı ettiklerini sanmıyorum.

Risk Primi

Aslında bu rasyonel gözükmeyen davranışların finansal dilde mantıklı açıklamasını risk primi olarak nitelendirmek gerek. BES’ten ayrılan insanların risk primi beklentileri daha yüksek diyebiliriz. Daha önce dikkatsizlik ve sürücü hatasından defalarca kaza yapmış bir şirket, size çok iyi bir teklif sundu diye hayatınızın en uzun yolcuğuna çıkmak üzere hemen aracına atlar mısınız? Sanırım bu sefer devlet vatandaşından süre istemek durumunda, finansal ifadesiyle daha fazla katılım için risk primini düşürmek zorunda (süre/tutar ve güvenilirlik).