BES’in tüm yükünü taşıyan katılımcı kim?

BES’te madalya verilecek katılımcılar

Aylık düzenli bir birikim olan BES’te başlangıç ve sonuç endeksine bakıp sonuç çıkarmak yanlış olmasa bile eksik bir incelemedir. Başlangıç ve sonuç endekslerinin bize söylediği tek şey eğer tüm birikimimizi ilk başta BES’e yatırıp bir daha hiç para ekleyip çekmeseydik paramızın reel olarak geleceği seviyedir. Halbuki biz BES’e her ay para yatırıyoruz. İlk ay yatırdığımız 100 TL’miz 16 yıl sonra 640 TL olmuş olabilir ama ya 2.ay yatırdığımız paralar ne oldu? 10.aydaki paralar 120.aydaki paralar? Yatırılan her katkı payı değişik zamanlarda yatırıma yöneldiği için hepsi değişik tutarlarda getiri elde etmişlerdir. Dolayısıyla ödeme serilerinin incelenmesi gerekmektedir.

Bu periyodik yatırım serilerinin göz önüne alarak EGM BES-Tüm endeksi ile ilgili gerçek performansı daha önce irdelemiştim. Bu ve bundan sonraki çalışmalarda bazı fon gruplarının performansları hakkında bazı yorumlarda bulunmak istiyorum.

TL Borçlanma araçları ve Standart fon grupları

Son zamanlarda ağırlığını kaybetse de fon grupları arasında en büyük olanı, genelde devlet tahvili içeren, TL Borçlanma araçları olarak anılan gruptur. Standart fon grubu da bu fon grubu ile çok yakındır ve performansları da hem zaman hem de getiri açısında birbirine yakındır. Bu iki grup şu anda toplam fonların %22’sini temsil ediyorsa da, Bireysel emeklilik sisteminin başladığı 2003 yılından beri bakıldığında ortalama olarak tüm BES fonlarının % 50’sini teşkil etmişler. Ayrıca düşük riskli olarak görüldüklerinden ilk başlangıç fonları da genelde bu 2 fon olmaktadır. Dolayısıyla BES katılımcılarından bu fonlara bulaşmamış birini bulmak hayli zordur.

İç verim oranları

2003-2016 arası sisteme katılanların bugün itibariyle bu iki fon grubundan elde ettikleri ortalama yıllık reel iç verim oranları grafiğini aşağıda paylaşıyorum:

Görüldüğü gibi her iki fonda aynı eğimi takip ediyor, sadece Standart fon biraz daha az kaybettirmiş! Dikkatli okurun gözünden kaçmamıştır ama ben grafik ile bir ayrıntıyı hatırlatayım: 0 en üstte, tüm yıllık oranlar 0 altında!

Grafik neyi anlatıyor: En solda Sisteme en eskiden girmiş (Ekim 2003) birisinin bugüne (Eylül 2019’a kadar=191 ay) boyunca bu fona düzenli olarak aylık katkıda bulunduğu takdirde elde edeceği enflasyondan arındırılmış yıllık reel iç verim oranı bulunmakta. En sağda ise sisteme 36 ay önce girmiş olanların reel iç verim oranı bulunmakta. 3 yıldan az önce girenleri (Ekim 2016 sonrası) incelemeye almamamın nedeni bu sürenin BES performans ölçülmesi için kısa dolayısıyla yanlış olacağını düşünmemdendir.

Birikim toplam getirileri

Bu grafiğe göre emeklilik hakkını elde etmiş ve sisteme ilk girenler bugün emekli olsalar 16 yıl boyunca kaybettikleri yıllık %-1’ile toplam yatırdıkları paranın yaklaşık % 8 eksiğini alacaklar. 2013 yılında devreye giren devlet katkısından da elde edecekleri tutar yaklaşık yatırdıkları paranın % 8,9 tutuyor. Bu durumda devlet katkısıyla beraber yatırdıkları paranın reel olarak %0,9 kadar fazla bir birikim ile emekli olabilecekler.

Bu aşamada grafik ile hesaplama arasındaki ilişkiyi kısaca açıklamanın faydalı olacağını düşünüyorum: İç verim oranını bir aracın hızı olarak düşünürsek bu hızı aracın hareket ettiği süresiyle çarparsak toplam gidilen mesafeyi buluruz. Yukarıdaki örnekten hareketle ilk yatırımımız yıllık %-1 ile 16 yıl devam etmiş, 2.si aynı hızda 15 sene devam etmiş, vs. en sonuncusu ise yine aynı hızla 1 sene devam etmiş. Fazla ayrıntıya girmeden bütün bunları çarpıp toplarsak ve çıkanı da yatırdığımız paraya bölersek yukarıdaki hesaba ulaşırız. Bu yöntem yaklaşık sonuç verse de kavramı anlatmakta yararlıdır. Örnekte ortalama sürenin 8 yıl olduğunu söylemek yeter sanırım.

Devlet katkısında da benzer bir yöntem izleniyor, yalnız katkı 2013 ortasında devreye girdiğinden bu katılımcı 6 yıl katkı alabiliyor, yani %25 katkıyı toplam süresinin sadece 6/16=%37,5 oranda alabiliyor. 

Değişik giriş tarihlerine göre devlet katkılı ve katkısız toplam reel gelirleri gösteren grafik aşağıda

Sadece emeklilik hakkını kazanmış olan 2009 yılına kadar girişlileri ele aldım. 2010 girişlileri de almamın nedeni önümüzdeki 1 yılda, anormal reel kazanç veya kayıp olmadığı takdirde, onlarında emeklilik birikimlerinde fazla bir değişim olmayacağındandır.

Tok gözlü bir milletiz

Görünen o ki devlet katkıları boşa gitmiş, %25 beklerken bu fonlar %-2 ile %4 arası gelir getirmiş. Boşa gitmiş derken aslında devletin  negatif faizle borçlanması bir anlamda devlete vergi ödenmesidir. Devletten aldığını, çoğu zaman fazlasıyla, devlete iade eden bu kişileri takdir etmek gerekmez mi? Devletimize ve milletimize hiçbir yük olmadan tasarruf eden bu BES katılımcılarının cebine para koyamadıysak, madalya ile ödüllendiremediysek bile en azından tüm yükü omuzlayan bu Atlas'larımızdan bir alkışı esirgemeyelim.

Piyasa görür ve cezayı keser

Genelde BES'e getirilen eleştirilerden biride portföylerin doğru dürüst yönetilmediği veya kazandırmadığı şeklindedir. Ancak  sorun BES'te veya portföylerin yanlış yönetimlerinden değil, bu durumda tahvillerin negatif reel getirilerinde. BES yatırımcısı Dimyata giderken en azından evdeki bulgurdan olmamış. Ya BES paraşütü olmadan bu tahvillere yatırım yapanlar? 
Aslında fonlara yatırım kararını katılımcı veriyor, emeklilik şirketi değil. Eğer kararı onlara bırakırsanız, biraz kolaycılık biraz da zorlama ile kendinizi en standart fonlarda bulabilirsiniz. Katılımcılar, ister buradaki gibi analiz yaparak ister yaşayarak, bu fonların kötü performansını görmüşler ve bir zamanlar %52 olan ağırlıkları %22'ye düşmüş.

Gelecek yazılar: En kötüsü geride mi kaldı?

Gelecek yazılarımda diğer önemli fon gruplarının performansını yayınlayacağım. Sanırım bu sayede katılımcıların kendi risk profillerine göre dengeli bir fon portföyü oluşturmalarının önemi ortaya çıkar. Yalnız içiniz rahat etsin “En kötüsü geride kaldı”. Gerçekten!